Eben-Emael fort

Reisverhalen - België

inleiding

Het was een midweek dat ik samen met m’n toenmalige vriendin plande naar Barcelona. Om daarnaartoe te vliegen konden we, financieel gezien, veel beter van het kleine vliegveld van Maastricht (en Aken) vliegen. Vanwege die reden zouden we er ook direct een weekendje Maastricht aan vast binden.

Nu we zo “dichtbij” waren zou ik eindelijk het fort Eben-Emael kunnen bezoeken dat net over de grens in België ligt.

We landen vanuit Girona, Spanje vliegveld bij Maastricht op zaterdag en zouden die dag lekker in de Maasstad blijven. De dag erna namen we de lokale bus naar het Centraal station van Maastricht en legden onze grote reistassen in een kluisje om deze later op de dag weer op te halen. Daarna namen we de bus richting Eijsden het grensplaats met België aan de rivier de Maas in het uiterste zuidwesten van de Nederlandse regio Zuid-Limburg.

Verder konden we echt niet komen. Kijkend op de kaart lijkt het wel of je verder wegrijdt maar da’s de enige weg om er te komen. Daarvandaan hebben we onze duim opgestoken om naar het fort te komen. We zouden daar een uurtje later aankomen.

De aanval op Eben-Emael:

De bouw van het fort:

Het doel van de bouw van het reusachtige fort Eben-Emael was om een bres in de Belgische verdediging te bouwen tussen het Albertkanaal en de Maas. De Duitsers waren hier immers in WWI ook doorheen gekomen en sinds de komst van Hitler in nazi-Duitsland was er nieuwe dreiging uit het oosten.

Het fort, gebouwd midden jaren 30, zou de hoofdschakel worden en aansluiten op de bestaande forten rond de stad Luik die werden verbeterd. Er werden ook vier nieuwe forten gebouwd. Het zogenaamde onneembare fort werd zeer strategisch gebouwd 70 meter boven de Maasvallei en werd o.a. uitgerust met o.a. 17 bunkers uitgehouwen uit het mergel.

Kosten noch moeite werden gespaard om dit sperfort met een ondergrondse kazerne voor het 1200 man tellende garnizoen en alle benodigdheden om een lange belegering te doorstaan.

Voorbereiding Duitse aanval:

Aangezien fort Eben-Emael cruciaal was voor het succes van een Duitse inval werd niets aan het toeval overgelaten. De strikt geheimgehouden aanval werd met de meeste zorg voorbereid en geoefend. Er werden inlichtingen ingezameld over het fort via luchtfoto's, beschikbare briefkaarten en verhoor van overlopers.

Het fort vormde in de doorbraak van de Duitse troepenmacht het grootste obstakel. Zijn artilleriestukken moesten zeer snel worden uitgeschakeld om het 6e Leger de kans te geven ongehinderd op te rukken. Tegelijkertijd moest men verhinderen dat de Belgen de tijd kregen om de zo belangrijke bruggen te vernietigen.

Blitzkrieg in het klein:

Verrassing en snelheid waren doorslaggevend voor succes. Een klassieke grondaanval met infanterie gesteund door artillerie was uitgesloten.

Dit zou tijdrovend zijn en zou gepaard gaan met groot verlies van manschappen. Hitler had een plan dat was uitgewerkt door generaal Kurt Student, waarin voor de aanval gebruik werd gemaakt van speciaal daartoe gebouwde grote transportzweefvliegtuigen.

De aanvallers werden ook uitgerust met een tot dan toe onbekend wapen, de holle lading.

Operatie Granit:

De aanval op het fort, operatie Granit gedoopt, begon 5 minuten voor de inval (om 04:25) op 10 Mei 1940 van Nederland en België -operatie Fall Gelb.

Het totaal aantal ingezette vliegtuigen voor de ontzetting van de kanaalbruggen en het fort bedroeg 42 waarvan 11 zweefvliegtuigen met 86 man werden gebruikt om Eben Emael te veroveren. Deze maakten een lus en zwenkten terug om daarna geruisloos vlakbij de stalen koepels en kazematten op het dak te landen.

Het garandeerde daardoor ook een groot verrassingseffect. De 4 zuidelijke opgestelde luchtdoelmitrailleurs en de kleine forten “Mi Nord” en “Mi Sud” die het vlakke plateau onder vuur konden nemen waren voor de Duitsers de gevaarlijkste objecten die de operatie in gevaar konden brengen en moesten dus snel worden opgerold.

Deze waren deels ongebruikt aangetroffen of werden met de nieuwe “holle lading’ (springstof) opgeblazen. Ook vielen duikbommenwerpers (“stuka’s”) de overgebleven koepels aan zodat deze niet gebruikt konden worden.

15 minuten verder:

Binnen een kwartier waren de belangrijkste kazematten, geschutskoepels, het luchtafweergeschut en de machinegeweren van de bunkers uitgeschakeld. De vuurkracht van het fort was vanaf dan vrijwel nihil. Het fort vormde vanaf dan geen bedreiging meer voor de nog intacte bruggen van Veldwezelt en Vroenhoven.

Door het gedreun van de ontploffende holle ladingen op de koepels en kazematten brak onder de soldaten paniek uit. Het licht viel plaatselijk uit, de gangen van het fort zaten onder het stof. In het fort heerste chaos en de commandant verloor de controle over zijn troepen.

Tegenaanvallen van nabijgelegen forten werden aangeslagen door de Duitsers die zich verschansten op het dak van het fort en door de Luftwaffe. De Duitsers, die via de schachten toegang kregen tot de lagere niveaus, bliezen de dubbele stalen deuren bij de ingang met holle ladingen op.

De insluiting:

In de nacht van 10 op 11 mei slaagden Duitse grondtroepen er in het westelijk gelegen kanaal en de overstromingen van de Jeker over te steken via een voetbrugje op pontons. Het gehele fort werd ingesloten. De situatie in het fort was langzamerhand onhoudbaar geworden. Op 11 mei, om 12.15 uur capituleerde majoor Jottrand na het raadplegen van de Defensieraad.

Hij verbrandde eerst nog relevante documenten en liet nog intacte militaire installaties onklaar maken.

>> Lees hier alles over het Maginot-fort Fermont

Consequenties:

Door de vlugge uitschakeling van het fort – niet meer dan 36 uur - en het intact houden van twee bruggen over het Albertkanaal kon het Duitse leger snel doorstoten. Het betekende een snelle doorbraak van de Albertkanaalstelling.

De ontstane kwetsbare zuidflank van het Belgische leger dwong het tot een versnelde terugtrekking. Aan Belgische zijde vielen 24 doden en 59 gewonden, aan Duitse zijde 6 doden en 20 gewonden.

Afleidingsmanoeuvre:

De val van het onneembare fort werd door de Duitsers bewust over-geaccentueerd om te dienen als afleidingsmanoeuvre zodat het speerpunt van de Duitse aanval in de Ardennen ongehinderd kon oprukken.

Gedurende de oorlog werd de aanval voor talloze propagandadoeleinden gebruikt.

Het fort gebruikte men ook als kazerne en als werkplaats voor het herstellen van machines. Op enkele andere forten rond Luik testte men nieuwe wapens uit.

Men overwoog ook om het fort aan te wenden als ondergrondse fabriek voor de productie van de V1. Hitler bood de strategie en soldaten aan, aan Spaans dictator Franco om de Britse vesting Gibraltar te veroveren.

Na de oorlog

Na de bevrijding van België werden de interne communicatielijnen van het fort door het Belgisch leger ontmanteld. Het fort diende verder als opslagplaats voor het Belgisch leger. Het gehele complex verloor haar betekenis gezien de gewijzigde internationale politieke context en viel ten prooi aan verval.

Waardevolle delen zoals kostbare metalen werden geroofd en souvenirjagers deden hun werk. In 1988 werd het fort dan weer toegankelijk voor publiek.

>> Lees hier over de Duitse aanval in Frankrijk in 1940.

de briefing

We wandelen de poort door van het zogenaamde onneembare fort en zien de grote parkeerplaats. Het is nog vroeg en hopelijk nog niet zo druk.

Eerst komen we aan in de kazerne die, zo krijgen we te horen, voor een groot deel is gerestaureerd is door vrijwilligers. Hier kun je zien hoe het leven eruit heeft mogen zien t.t.v. voor en tijdens de oorlog.

Je kunt hier o.a. een aantal troepenkamers bezichtigen en ook zie ik de tafel van de commandant staan. Het complex werd gelaagd aangelegd.

Op het laagste niveau, waar we dus nu zijn, bouwde men een ondergrondse kazerne bestaande uit een grote schuilkelder die het garnizoen een beleg moest laten doorstaan. Men voorzag er 24 slaapzalen, keukens, waszalen en douches, een hospitaal, machineruimtes, een waterput enz.

De rondleiding:

Het is tijd voor onze rondleiding en wij begeven ons naar het verzamelpunt in het midden van de kazerne. We maken kennis met de gids en de rest van de groep – we zijn met zo’n 15 mensen. Eerst krijg je een briefing van 20 minuten waarin je word bijgepraat over de bouw en doel van het fort, de voorbereiding van de Duitsers op de verovering van Eben-Emael.

de geschutskoepels

Daarna gaan we een flink stuk wandelen, allereerst, 62 trappen omhoog. Daarna krijg je een gedetailleerde rondleiding over wat er zich heeft afgespeeld die 10e mei 1940.

Het feit dat de Belgen een fort bouwde op verouderde oorlog strategieën zoals het niet serieus nemen van luchtaanvallen; de gids vertelt dat de verdedigers op het dak van het fort twee voetbalvelden bouwden voor ontspanning van de troepen.

Zweefvliegtuig-terrein:

In geval van nood kon dit terrein worden gebruikt om het fort vanuit de lucht te bevoorraden. Deze uitgestrekte vlakte zonder prikkeldraad of andere versperringen was natuurlijk uitermate geschikt voor het landen van zweefvliegtuigen.

We lopen weer een 100-tal trappen naar boven om in koepel 120 te gaan kijken en in een van de 17 ondergrondse bunkers. De gids verteld hier o.a. dat de bewapening van het gehele complex was onderverdeeld in twee batterijen; de eerste batterij omvatte de artillerie-koepels en kazematten bovenop het fort terwijl de tweede bestond uit verdedigingsbunkers (blocs genoemd) rondom het fort.

We staan hier in een gangenstelsel, 6 km lang, verbonden kazematten met munitiemagazijnen.

Koepels en torens:

Ook waren er munitieliften, een daarvan werkte niet op de allesbeslissende dag waardoor munitie met de trap naar boven gesleept moest worden. De drie geschutskoepels Koepel 120, Koepel Noord en Koepel Zuid bestonden uit drie verdiepingen met elk hun eigen functie.

De bovenste verdieping was een over 360° ronddraaiende gevechtstoren uitgevoerd als een gepantserde cilinder met een diameter van 4,80 m, afgedekt met een cirkelvormige pantserkroon. De afmeting van gehele gevechtstoren was 12 m. De kanonnen werden automatisch geladen en gericht via een hydraulisch systeem en konden om de 10 seconden vuren.

Na twee intacte bunkers te hebben bekeken komen we aan bij de Hel van Eben-Emael.

de hel en de hemel

We wandelen langs een van de hele dikke stalen muren die door Duitse springlading tot ontploffen is gebracht. De hel van “Eben-Emael” ontstond paniek vanwege de verspreiding van het desinfecteermiddel chloorkalk door de gangen van het fort.

Dit kreeg het effect van een vermeende gasaanval. Hoe angstaanjagend het geweest moet zijn wordt laten horen als het licht wordt uitgedaan en het laten horen van de knal.

Sint-Pietersberg:

De rondleiding heeft al met al twee uur geduurd en beneden in de kantine kijken we even in het souvenirwinkeltje bij de boeken. Maar ik wil ook nog even op het dak kijken van dit Belgische gedeelte van de Sint Pietersberg van het fort wat vrij toegankelijk is.

Boven aangekomen is het eerste wat opvalt hoe groot, hoog en plat het is. Je staat hier op 70 meter hoogte en kunt zo ver kijken over de Maasvallei, het Albertkanaal en de tankgracht met 6 meter hoge betonnen muren.

Met een beetje fantasie waan je je terug naar 1940 over hoe het hier geweest moet zijn. Voor ons is het nu de kunst om liftend terug te komen naar Maastricht.

tips & advies (2007)

Naam : Eben-Emael fortmuseum (Bassenge)

Adres : Rue du Fort 40

Prijs : 6 euro

Website : www.fort-eben-emael.be

Inhoud:

Het museum met een cafetaria en een bookshop, bevat een lokaal met oorlogstuigen en er zijn een 75-tal originele legeruniformen te zien getoond door mannequinpoppen.

In een van de gangen van het gelijkvloers is een replica van het zweefvliegtuig (type DFS 230) te zien. Ook is een kopie van een holle lading van 50 en 12,50 kg te zien samen met kaarten van de aanvalsplannen op de verschillende bruggen over het Albertkanaal: in de Ebenoramazaal n.l. operatie Stahl, Beton, Eisen en Granit.

Er zijn vier projectielokalen voor bezoekers voorzien. De beleving van de aanval op het fort wordt geëvoceerd met een simulatie van een ontploffing van een holle lading op de kazemat van Ma1. De rondleiding duurt zo’n 2uur en daarna ben je vrij om rond te lopen in- en rond het fort.